जेष्ठ महिनाको एक उदाश शनिबार, उस्तै उदाश अनुहार बोकेको एक किशोरले कुरियर मार्फत आएको मेरो दुई बोरा सामान आफ्नो ठेलामा गुडाउँदै ल्याएर आयो । कालो बर्णको मायालाग्दो अनुहार भएको त्यो किशोरसँग केही भलाकुशारी गर्ने मनशायले चिया पिउने प्रस्ताव राखेँ । उसले खुशी भएको खास भाव मुहारमा नझल्काईकन मेरो प्रस्तावलाई स्वीकार ग¥यो । मलाई ऊ अलि शिष्ट नभए जस्तो लाग्यो । कम्तिमा पनि बिहानबिहान उसलाई चिया पिउनेभन्दा उत्कृष्ट अर्को प्रस्ताव के हुन सक्थ्यो ? फिस्स दाँत देखाएर मुस्कुराउँदै धन्यवाद भन्न उसलाई कति गा¥हो भएको ? कस्तो शिष्टता नसिकिकेको केटो रै’छ ? आफूभन्दा सानाबाट सम्मान पाउनुपर्छ भन्ने संस्कारले. गाँजेको मलाई मनमनमा त्यस्तो लाग्नु अस्वभाविक पनि थिएन । परन्तु, विवशताको दुष्चक्रले गाँजिएको उसको त्यस्तो व्यवहारबाट दुःखी हुनु कम्तिमा पनि मेरा लागि स्वभाविक थिएन । मैले चुपचाप उसका निरीह र निर्दोष भावहरुलाई पढिरहेँ ।

“भाईको नाम के हो नी ?” चिया पिउने आकर्षक प्रस्तावपछि उसलाई मेरो प्रश्न थियो ।

“दिनेश ।” किशोरले जवाफ फर्कायो ।

“दिनेश के ?” मैले पूरा नाम बुझ्न चाहेँ ।

“मुसहर । दिनेश मुसहर ।” किशोरले हत्तोसाही हुँदै जवाफ फर्कायो ।

“ए, मुसहर ?” माध्यमिक तहको बिधार्थी हुँदा सामान्यज्ञानमा पढेको कुरा सम्झदै मैले प्रतिप्रश्न गरेँ – “साँच्ची मुसहरले त मुसा खान्छन रे नी है ! हो ?”

झुकेको मुन्टो अलि ठाडो पार्दै किशोरले जवाफ फर्कायो – “अरुले खान्छन्, मैले खाँदिन !”

“ए, अहिलेसम्म खाएको छैन ?” अनावश्यक जस्तो लाग्ने प्रश्न मैले भने विशेष जोडदिदै सोधेँ ।

उसले पूरा विश्वासका साथ जवाफ फर्कायो – “छैन !”

“अँ तिमी सानो हुँदा, तिम्ले थाहा नपाउने हुँदाताका त तिम्रो बा आमाले खुवाउनु भयो होला नी !” उसको आत्मसम्मानमा चोट पुग्ला भन्ने ठानेर मैले यो प्रश्न चाँहि गरिनँ । बरु प्रसङ्ग बदल्दै मैले अर्को प्रश्न सोधेँ । जुन म प्रायः किशोरकिशोरीहरुलाई सोध्ने गर्छु – “पढाई कहाँ पुग्यो नी तिम्रो ?” 

“आठपास गरेर नौ मा पुगेपछि छाडेँ ।”  माया लाग्दो पारामा किशोरले भन्यो । 

“ल किन छाडेको नी ? पढाइ कमजोर भएर हो ?” मेरो एउटा अर्को प्रश्न रह्यो किशोरलाई ।

“होइन ।” उसले सटिक जवाफ फर्कायो ।

“अनि किन त ?” उसको जवाफ भुइँमा झर्न नपाउँदै मैले सोधीहालेँ ।

“घरकाले छोड्न भने । नत्र त म क्लासको थर्ड हो । अहिले पनि आठबाट नौमा जाँदा थर्ड भएर गएको !” केहि फुकेको स्वरमा उसले बेलिबिस्तार लगायो – “पढाई त मेरो राम्रै छ, सर । घरकाले कमाउनपट्टि लाग भने । आठ पास गरिहालिस् त्यहाँ भन्दा धेरै किन पढ्नु प¥यो ? भन्छन् ।” 

“तिम्लाई अझ अरु पढ्न मन छ त उसोभए ?” मैले प्रश्न गरेँ ।

भर्खर ल्याएको चियाको पहिलो सुरुप लिदैं उसले भन्यो – “छ नी सर ! तर दिदैँन !”

“तिम्रा अरु साथीहरुले पनि पढाई छाडे त ?” जिज्ञासा राखेँ, मैले ।

“हजुर । हाम्रा जातका अरु चार जनाले पनि छाडे ।” उसले थकित आवाजमा जवाफ दियो ।

“ए !” मैले अरु केही भनिनँ ।

किशोरको कुरा सुन्दै गर्दा मलाई नरमाईलो लाग्दै गयो । गरिबीको दुष्चक्रमा मानिसहरु फसिरहेको दृश्यले मेरो मथिङ्गल हल्लियो । कति विवश छन् मानिसहरु कि अलिकति पैसाका कारण आफूले चाहेकोसम्म गर्न पाउँदैन । अझ दिनेशजस्ता ती हजारौं किशोरहरुले त अलिकति पैसाको अभावमा आफ्नो पढ्न पाउने अधिकारको उपभोग गर्न सम्म पाईरहेका छैनन् । मुसहर भाइँको पढ्ने ईच्छाको घाँटी थिचिएको देख्दा मलाई सरकारको विद्यार्थी भर्ना अभियान कार्यक्रमप्रति अट्टहाँस गर्न मन लाग्यो । विद्यालय आईरहेका ऊ जस्ता जेहेन्दार विद्यार्थीहरुलाई पढ्ने वातावरण दिन नसक्नेहरुले के भर्ना कार्यक्रमको फगत नारा लगाउनु ? 

मसँग छुट्टिएर जाने बेलामा मैले उसलाई प्रस्ताव गरेँ – “ल पढ्ने नै हो भने म किताव, पोशाक र भर्ना हुने व्यवस्था मिलाउछुँ । पढ्ने ?”

उसले सहमति जनायो । मैले मेरो मोबाइल नम्बर दिएँ । ऊ चियाको अन्तिम घुट्को निलेर मबाट विदा भयो । उत्तरतिर फर्काएर राखेको ठेलालाई फरक्क दक्षिणतिर फर्काउँदै ऊ गाईघाट झ¥यो । मेरा आँखाले उसलाई परसम्म पछ्याईरहे । उसले एकचोटी पनि फर्केर हेरेन ! र, अहिलेसम्म मेरो मोबाइलमा फोन पनि आएको छैन् – “सर म नौ कक्षा भर्ना हुन चाहन्छु !”

केही हप्ता पहिले म गाईघाटबाट २४ कि.मी पूर्वको गा.वि.स. बसाहामा पुगेको थिएँ । यो भव्य सुन्दर गाउँमा रहेको कलेजसहितको माध्यमिक विद्यालयमा पुग्दा मैले बडो आनन्दको सास लिएको थिएँ । किनकी, मलाई विद्यालय वा कलेज भएका गाउँहरुमा पुग्दा पृथक खालको सुखानुभूति हुने गर्दछ । यस्ता ठाउँहरुमा पुग्दा म सोच्छु – कि यी ठाउँका मानिसहरु कति भाग्यमानि छन्, जोसँग नेपालका कतिपय विकट गाउँका स–साना नानीबाबुहरुले प्राथमिक शिक्षा आर्जनका लागि घण्टौंको यात्रा गर्नु पर्ने जस्तो विवशता छैन । तर केही आधारभूत पूर्वाधार अभावका कारण त्यहाँका स–साना नानीबाबुहरुले अनावश्यक दुःख झेल्नु परेको देख्दा सारै दुःख लाग्यो ।
जाडो मौसमका दिनहरुमा त पानी उति पिउनु नपर्ला वा घरैबाट ल्याएको एक बोतल पानीले बिधालय अवधीभर थेग्ला तर गर्मी मौसममा ? मलाई सोच्दै गर्दा रिगंटा चल्ला जस्तो भो ! म इनार छेउको आँपको गाँछीमा शितल तापेर बसिरहेको थिएँ, गर्मी थेग्नै नसकिने उखुमको थियो । मेरो ठिक पारीपट्टि सिमेन्टेड एउटा घैटो थियो । र, एउटा धारा पनि । र, म बसेको ठाउँबाट दाहिनेपट्टि २०–२५ मिटरको दुरीमा दुई–तीन कक्षामा पढ्ने बच्चाहरुको झुण्ड इनारको छेउमा पानी तान्दै थिए । पैतिस चालीस मिटर गहिरो ईनारबाट बच्चाहरु पानी निकाल्न निकै नै सकस मान्दै थिए । नमानुन पनि किन ? बिचराहरू ! मैले उनीहरुलाई पानी निकाल्न सघाएँ । उनीलहरुले एक गाग्री पानी रित्याएर गए । मैले चुपचाप उनीहरु कुदेको हेरिरहे । उनीहरु कुद्दै कुद्दै कक्षाकोठामा पुगे र एउटै झुण्ड भएर झ्यालबाट मलाई चियाइरहे ।
यत्रो कलेज समेत भएको ४ देखि २५÷३० वर्ष सम्मका बिधार्थीहरुले अध्ययन गर्ने ठाउँमा पिउने पानीको उचीत प्रबन्ध नभएको बारे जिज्ञासा राख्दा एक शिक्षकले गुनासो गरे –  “पिउने पानीको अत्यन्तै अभाव छ यहाँ ! तैपनि एउटा एन.जि.ओ. ले बिधलयका लागि भनेर पानीको ब्यवस्था गर्दैछ । हेर्नुन (त्यही सिमेन्टेड ट्याङ्की र त्यससँग जोडिएको धारातिर देखाउदै उनले भने) ती ट्याङकी र धारा त बनिसकेको छ नी ! अब यो वर्ष पानी पनि आउनेछ ! पक्कै आउनेछ !” उनले अगाडि थप्दै गए – “तीन वर्षे कार्यक्रम अन्तरगत यहाँ पानीको ब्यवस्था गर्दैछ सर त्यो एनजिओले ! ०६७ मा पानी ट्याङ्की बन्यो, ०६८ मा धारा अब ०६९ मा पानी आउँछ !” मैले ब्यङ्ग्यात्मक शैलीमा प्रतिवाद गरे – “हैन सर, हजुरहरुले यो धाराको पानी त ०७० सालमा मात्रै पिउन पाउनुहोला ! के थाहा त्यो एनजिओले यो बर्ष पाइपमात्र गाड्ने पो हो कि ?” उनी सहमत भए – “हो त हैं सर मैले त कस्तो भुसुक्कै बिर्सेको ?!” हाम्रो पानी गफ निकै नै लम्बिदै गयो । अन्ततः उनले नै हाम्रो पानी संवादलाई बिट मार्दै भने – “यस्तै हो सर, हिजो यहाँ ईनार नहुँदा बिधार्थीहरु त्यता पर पर सम्म पुगेर पानी पिेउने गर्दथे । कम्तिमा पनि अहिले इनारमैं सही पिउने पानी त छ नी !” मैले केही पनि बोल्न आवश्यक ठानिनँ । चुपचाप नै रहे !
उनी मसँग विदा भएर गएपछि पनि निकैबेरसम्म म त्यही आँपको गाछीमा बसिरहेँ । अनुहारभरी पसिनैपसिना बोकेका नानीबाबुहरु कुद्दै कुद्दै ईनारमा आउने, न्वारनदेखिको बल लगाएर पानी तान्ने र एउटा मैलो जालीले पानी छानेर पिउने काम जारी नै राखे । बिद्यालयमा छुट्टीको अन्तिम घण्टी नबजुन्जेल उनीहरुको यो उपक्रम चलिरह्यो । मैले चुपचाप हेर्नु बाहेक अर्को विकल्प थिएन ।
हुन त यो मेरो अनुभव पढ्नु भएका कतिपयलाई विश्वास नलाग्नु स्वभाविकै हो कि स्नातक तहसम्म अध्ययन अध्यापन हुने ठाउँमा एक कक्षामा पढ्ने बच्चाले इनारबाट पानी झिकेर पिउनु पर्छ ! तर यो कोरा काल्पनिक कुरो हैन । यो फगत साहित्य लेखेको हैन मैले । तर यो वास्तविकता हो – उदयपुर जिल्लाको बसाहा गा.वि.स. मा रहेको नारद आदर्श उ.मा.वि. को । स्नातक तह पनि पढाई हुने एउटा कलेजको ! यो दुर्दशाको एउटा चित्र हो – हाम्रो देशको !